Atlar

Tebigatda bar bolan ähli zadyň öz ady bar.

galam, daş, bag, suw.

Predmeti ýa-da predmetleşen düşünjäni aňladýan sözlere at diýilýär. Atlar kim?, näme?, nire? diýen soraglara jogap bolýarlar.

Adamyň atlary, familiýalary, onuň kärini, jynsyny, garyndaşlygyny bildirýän atlar kim? diýen soraga jogap bolýarlar.

Döwran - kim?, gyz - kim? çopan - kim?

Ýurt, şäher, oba, umuman, orny aňladýan atlar, esasan, nire? diýen soraga jogap bolýarlar.

Minsk - nire?, Aşgabat - nire?

Galan predmeti we predmetleşen düşünjäni aňladýan atlaryň hemmesi, näme? diýen soraga jogap bolýarlar.

goýun - näme?, pil - näme?, kitap - näme?

Atlaryň gurluşy

Bir sözden bolan atlara sada atlar diýilýär.

Dag, bag, köl, galam.

Iki we ondan köp sözden düzülen atlara goşma atlar diýilýär.

demirtiken, kepjebaş, ýaşuly.

Sada atlar hem gurluşy boýunça iki hili bolýar: asyl atlar we ýasama atlar. Ýasaýjy goşulmalaryň goşulmagy bilen emele gelen atlar ýasama atlardyr. Atlar many taýyndan umumylykdaky hem täklikdäki predmetleriň adyny aňladýarlar.

Has atlar we jyns atlar

Bir jynsdan bolan predmeti, düşünjäni aňladýan atlara jyns atlar diýilýär.

adam, oba, parta, surat.

Bir jynsdan bolan predmeti aňladýan atlardan tapawutlandyrmak üçin dakylýan atlara has atlar diýilýär.

Garagum, Köpetdag, Aman.

Has atlaryň ýazuw düzgüni

Has atlar sözlemiň niresinde gelseler-de, olaryň ilki harpy baş harp bilen ýazylýar.

Aşgabat, Garagum, Gökje.

Söz ýasaýjy goşulmalary kabul edip, has atlygyny ýitiren sözler setir harplary bilen ýazylýarlar.

maryly, tejenli, gökjeli.

Emma has atlaryň soňuna -syz, -siz, -suz, -süz, -daky, -däki, -lar, -ler goşulmalary goşulanda, has atlaryň ilki harpy baş harp bilen ýazylýar.

Gurbannazarlar, Aşgabatdaky.

Gazet-žurnallara, kitaplara, eserlere we şuňa meňzeşlere dakylan atlaryň ilki harpy baş harp bilen ýazylyp, tutuş at goşa dyrnagyň içine alnyp ýazylýar.

"Mydam taýýar" gazeti, "Täze ýol" kolhozy.

Adam ady dakylan kärhanalaryň atlarynyň yzyndan "adyndaky" sözi getirilýär hem dakylan at goşa dyrnak içine alynmaýar.

Magtymguly adyndaky uniwersitet, Azady adyndaky köçe.

Geografik we administratiw-territorial atlaryň ilki harpy baş harp bilen ýazylýar.

Ýewropa, Daşkent oblasty, Balkan dagy.

Astronomik atlaryň ilki harpy baş harp bilen ýazylýar.

Gün, Ýer, Mars, Ýedigen.

Bular has at bolup gelmedik wagtynda, setir harpy bilen ýazylýarlar.

Şu gün, gije-gündiz, aýyň aýagy.

Atlaryň ýasalyşy we ýazuw düzgüni

Atlar asyl ýasaýjy goşulmalar arkaly atlardan, sypatlardan, sanlardan, işliklerden ýasalýarlar.

Atlaryň atlardan ýasalyşy

Atlardan at ýasaýan goşulmalar goşulan sözüniň öňki manysyny özgerdip, ondan täze manyly ady emele getirýär.

Bu goşulmalar esasan, şulardyr:

Atlaryň sypatlardan, sanlardan, çalyşmalardan we ses görkezýän sözlerden ýasalyşlary

Sypatlardan, sanlardan, çalyşmalardan atlaryň ýasalmagy üçin, esasan, -lyk, -lik, -luk, -lük goşulmalary hyzmat edýär.

Atlaryň işliklerden ýasalyşlary

Asyl ýasaýjy goşulmalar arkaly işliklerden örän köp atlar ýasalýarlar.

Atlaryň san goşulmalary bilen üýtgeýşi

Atlar sözlemde we söz düzüminde özleriniň bir zada degişlidigini bildirmek ýa biri-birleri bilen baglanyşmak üçin söz üýtgediji goşulmalar bilen üýtgeýärler. Atlar san, ýöňkeme we düşüm bilen üýtgäp bilýärler.

Atlar birlik we köplük sanda bolýar. Diňe ýekelikdäki predmetleri aňladýanlara atlaryň birlik sany diýilýär.

galam, kitap, surat.

Atlaryň birlik sanynyň yzlaryna -lar, -ler goşulmasy goşulyp, köplük san aňladýarlar.

kitap+lar, surat+lar, depder+ler.

Gepleşikde -lar, -ler, goşulmasy goşulyp, köplügi aňlatmaýan ýerleri hem bar.

Billerim döwlüp barýar. Kellelerim agyrýar ýa-da jigimi Durdylarda goýdum.

Jübüt predmetleriň atlaryny aňladýan el, gaş, göz, gulak, aýak, dodak, ýaňak, köwüş, jorap, ellik ýaly sözleriň yzyna -lar, -ler goşulmasy goşulmaýar. Ýöne olaryň haýsy-da bolsa birini aňlatmak üçin olaryň öňündäki aýyklaýjy söz getirilýär.

"Çep gözüm çekýär", "Akyl dişim çykdy".

Atlaryň san goşulmasynyň ýazuw düzgüni

Atlaryň san goşulmasy goşulan sözüniň inçe-ýogynlylygyna hemişe eýerýär. Emma onuň goşulýan ady garyşyk bogunly bolsa, onda ol sözüň soňky bognuna eýerýär.

işçi+ler, pioner+ler.

Guzy, süri ýaly birinji bogny dodak çekimli bolup, ikinji bogny y, i seslerine gutaran sözlere -lar, -ler goşulanda, ikinji bogny dodaklandyrylyp ýazylýar.

Soňy ý harpyna gutaran alynma atlara san goşulmasy goşulanda, adyň soňundaky bu harplar düşürilip ýazylýar.

wožatyý - wožatylar.

Atlaryň ýöňkeme bilen üýtgeýşi

Ýöňkeme goşulmalary many taýyndan zadyň üç şahsa: maňa, saňa, oňa, köplükde bize, size, olara degişlidigini görkezýärler, ýagny zadyň birinji şahsa-sözleýjä, ikinji şahsa-diňleýjä, üçünji şahsa-gürrüňe gatnaşmaýana degişlidigini görkezýär.

Atlaryň ýöňkeme goşulmalary

Ýöňkeme goşulmalarynyň degişliligi görkezişi

1. Bir predmetiň bir adama degişlidigini görkezýänler.

   Meniň galamym, goşum.

2. Köp predmetiň bir adama degişlidigini görkezýänler.

   Meniň depderlerim, guşlarym.

3. Bir predmetiň köpçülige degişlidigini görkezýänler.

   Biziň kitabymyz, depderimiz.

4. Köp predmetiň köpçülige degişlidigini aňladýanlar.

   biziň kitaplarymyz, depderlerimiz.

Ýöňkeme goşulmalarynyň ýazuw düzgüni

1. Ýöňkeme goşulmalary sözleriň inçelik-ýogynlyklaryna doly eýerýärler.

   kitabym, şägirdim.

2. Menlik ýöňkemaniň -um, -üm, -umyz, -ümiz, senlik ýöňkemäniň -uň, -üň, -uňyz, -üňiz goşulmalary dodak çekimlisi bolan bir bogunly, çekimsiz sese gutarýan atlara goşulýar.

   Meselem:

   Ýöňkeme	Birligi	Köplügi
   Menlik	sözüm, golum, goşum, gülüm	sözümiz, golumyz, goşumyz, gülümiz
   Senlik	sözüň, goluň, goşuň, gülüň	sözüňiz, goluňyz, goşuňyz, gülüňiz

3. Menlik ýöňkemäniň -ym, -im, -ymyz, -imiz, senlik ýöňkemäniň -yň, -in, -yňyz, -iňiz goşulmalary köp bogunly we dodak çekimlisi bolmadyk bir bogunly, çekimsiz sese gutarýan atlara goşulýar.

   Meselem:

   Ýöňkeme	Birligi	Köplügi
   Menlik	depderim, galamym, saçym, elim	depderimiz, galamymyz, saçymyz, elimiz
   Senlik	depderiň, galamyň, saçyň, eliň	depderiňiz, galamyňyz, saçyňyz, eliňiz

4. Soňy e sesi bilen gutaran atlara ýöňkeme goşulmasy goşulsa, menlik we senlik ýöňkemeleriň birliginde we köplüginde e sesi ä sesine öwrülýär.

   Meselem: penjire, desse, çüýşe, göle

   Ýöňkeme	Birligi	Köplügi
   Menlik	penjiräm, dessäm, çüýşäm, göläm	penjirämiz, dessämiz, çüýşämiz, gölämiz
   Senlik	penjiräň, dessäň, çüýşäň, göläň	penjiräňiz, dessäňiz, çüýşäňiz, göläňiz

   Ene, eje ýaly maşgala gatnaşygyny görkezýän atlar bu düzgünden çykýarlar.

5. Ýöňkeme goşulmalarynda u, ü harplary ikinji bogunlarda ýazylýarlar.

   gülüm, gözümiz, otuňyz.

6. Uly, goşgy, guzy, uky, süri, göni ýaly sözler y, i sesleriniň uzyn aýdylýandygy üçin birinji we ikinji ýöňkemelerde dodaklandyrylmaýar.

   Üçünji ýöňkemede gysga aýdylýandygy üçin dodaklandyrylýar.

   ukusy, gönüsi, sürüsi we ş. m.

   Çekimsiz ses bilen gutaran atlara ýöňkeme goşulmalary goşulanda, gepleşikde düşürilip geplenýär.

   öýme, galammyz we ş. m.

   Şeýle bolsa hem ýazuwda bular düşürilmän ýazylýar.

   öýüme, galamymyz we ş. m.

7. Soňy z, l, n, r, s, ş seslerine gutaran iki bogunly asyl, ýasama atlaryň yzyna çekimli ses bilen başlanýan ýöňkeme goşulmalary goşulanda, olaryň ikinji bognundaky dar çekimliler düşürilip ýazylýar.

   nagşym, deňzi, söwşüň we ş. m.

8. Yzlary k, p, t, ç dymyk seslerine gutaran atlara ýöňkeme goşulmalary goşulanda, dymyk sesler degişli açyk seslerine öwrülýärler.

   agaç-agajyň, balyk-balygy we ş. m.

Atlaryň düşüm bilen üýtgeýişleri

Atlaryň düşüm bilen üýtgeýşinde sözlemiň pikir aňlatmagy üçin ony hasyl edýän sözleriň özara pugta baglanyşmagy gerek. Sözlemde sözleriň şeýle baglanyşygyny bolsa, esasan, düşüm goşulmalary ýerine ýetirýärler.

Türkmen dilinde alty sany düşüm bar. Olar özleriniň hyzmatlary we formalary taýyndan biri-birinden tapawutlydyrlar. Her bir düşümiň aýratyn goşulmalary we degişli soraglary bar.

Düşüm bilen üýtgeýän atlaryň ýazuw düzgüni

Çekimsiz sese gutarýan atlaryň düşüm bilen üýtgeýişleri

1. Içinde dodak çekimlisi bolan, çekimsiz sese gutarýan bir bogunly atlara eýelik düşümde -uň, -üň goşulmasy goşulýar.

   guş-guşuň, gül-gülüň, ot-otuň, öý-oýüň.

2. Dymyk ç, k, p, t seslerine gutarýan köp bogunly atlaryň soňundaky ç, k, p, t sesleri eýelik, ýöneliş, ýeňiş düşümlerinde j, g, b, d seslerine owrülýärler.

   agaç - agajyň, agaja, agajy.

3. Çekimlisi gysga aýdylýan bir bogunly atlaryň soňundaky ç, k, p, t sesleri eýelik, ýöneliş, ýeňiş düşümlerinde j, g, b, d seslerine öwrülmeýärler, çekimlisi uzyn aýdylýan atlarda bolsa olar j, g, b, d seslerine öwrülýärler.

   Meselem:

   Baş düşüm	Eýelik düşüm	Ýöneliş düşüm	Ýeňiş düşüm
   saç	saçyň	saça	saçy
   gap	gabyň	gaba	gaby

Çekimli sese gutarýan atlaryň düşüm bilen üýtgeýişleri

1. y we i çekimlilerine gutarýan asyl atlaryň soňundaky y, i ýöneliş düşümde a, ä çekimlilerine öwrülýärler.

   gapy - gapa, deri - derä.

2. Iki bogunly asyl atlaryň birinji bognunda dodak çekimli bolsa, onda olaryň ikinji bognundaky y, i wagt-orun we çykyş düşümlerde u, ü dodak çekimlilerine öwrülýärler.

   Meselem:

   Baş düşüm	Wagt-orun düşüm	Çykyş düşüm
   goşgy	goşguda	goşgudan
   süri	sürüde	sürüden
   soky	sokuda	sokudan
   böri	börüde	börüden

3. Birinji bogunda dodak çekimlisi bolan onluk ýöňkemedäki iki bogunly atlaryň soňky çekimlisi baş düşümden beýleki düşümlerde dodaklandyrylýar.

   Meselem:

   Baş düşüm	Eýelik düşüm	Ýöneliş düşüm	Ýeňiş düşüm	Wagt-orun düşüm	Çykyş düşüm
   ogly	oglunyň	ogluna	ogluny	oglunda	oglundan
   gözi	gözüniň	gözüne	gözüni	gözünde	gözünden

4. Soňlary e çekimlisine gutarýan atlar eýelik, ýöneliş we ýeňiş düşümler bilen üýtgände, şol e sesi ä sesine öwrülýär.

   Meselem:

   Baş düşüm	Eýelik düşüm	Ýöneliş düşüm	Ýeňiş düşüm
   käse	käsäniň	käsä	käsäni
   keçe	keçäniň	keçä	keçäni

Sözlemi hasyl edýän sözler özara baglanyşmak, ylalaşmak üçin söz üýtgediji goşulmalary, ýagny san, ýöňkeme, düşüm goşulmalaryny kabul edýärler. Atlar ilki san goşulmasyny (kitap+lar), soňra ýöňkeme goşulmasyny (kitap+lar+ymyz), ahyrda hem düşüm goşulmasyny (kitap+lar+ymyz+yň) kabul edýärler.